DOI: https://doi.org/10.36719/2663-4619/123/138-142
Elgün İsmayılova
V.Y.Axundov adına Elmi – Tədqiqat Tibbi Profilaktika İnstitutu
https://orcid.org/0009-0009-0829-2881
elgunmanafova26@gmail.com
Elmira Hacıbəyova
V.Y.Axundov adına Elmi – Tədqiqat Tibbi Profilaktika İnstitutu
biologiya üzrə fəlsəfə doktoru
https://orcid.org/0009-0000-8668-9424
qadjibekovae@mail.ru
Nigar Sadıxova
V.Y.Axundov adına Elmi – Tədqiqat Tibbi Profilaktika İnstitutu
https://orcid.org/0000-0002-0976-191X
nigarsadikhova67@gmail.com
Aybəniz Gülməmmədova
V.Y.Axundov adına Elmi – Tədqiqat Tibbi Profilaktika İnstitutu
https://orcid.org/0009-0003-0187-1684
aybenizgulmamedova@gmail.com
Günay Qurbanova
V.Y.Axundov adına Elmi – Tədqiqat Tibbi Profilaktika İnstitutu
https://orcid.org/0000-0002-4391-5294
qunayqrbnva81@gmail.com
Mığmığaların öyrənilmə metodikası
Xülasə
Leyşmanioz – dünyanın 100-ə yaxın ölkəsində yayılmış, insan və heyvanlar üçün təhlükəli transmissiv parazitar xəstəlikdir. Xəstəliyin törədiciləri 1900-cü ildə İ.Leyşman və 1903-cü ildə İ.Donovani tərəfindən aşkar edilmişdir. Azərbaycanda visseral leyşmanioz 1912-ci ildə A.Q.Qurko, dəri leyşmaniozu isə 1862-ci ildə N.Arentdan tərəfindən Gəncədə təsvir olunmuşdur. Leyşmaniozun əsas vektorları mığmığalardır. Onlar Buğumayaqlılar tipinin, Həşəratlar sinfinin, İkiqanadlılar dəstəsinə aid olub, ölçüləri 1,5–2 mm-dir. Bədənləri sıx tükcüklərlə örtülüdür; dişi fərdlər qanla, erkəklər isə bitki şirəsi ilə qidalanır və əsasən isti aylarda fəal olurlar. Mığmığaların öyrənilməsi onların növ tərkibini və yayılma arealını müəyyənləşdirmək üçün mühümdür. Bunun üçün ÜST tərəfindən tövsiyə olunan işıq tələləri, yapışqanlı kağızlar, Disney tələsi və eksqauster kimi üsullardan istifadə edilir. Ən çox tətbiq olunan üsul yapışqanlı kağız üsuludur, çünki bu üsul həm sərfəlidir, həm də çoxlu nümunə toplamağa imkan verir. Tutulan mığmığalar laboratoriyada 96%-li spirtdə saxlanılır, sonra təmizlənərək For, xloral-fenol, lakto-fenol və ya 5%-li KOH məhlulları ilə preparatlar hazırlanır. Preparatlar mikroskop altında morfoloji əlamətlərinə görə identifikasiya edilir.
Bəzi hallarda morfoloji üsullar kifayət etmir, buna görə də DNT barkodlaşma, ribosomal İTS2 bölgəsinin PCR analizi, mitoxondrial DNT fraqmenti və MALDI-TOF kimi molekulyar metodlardan istifadə olunur. Azərbaycanda bu üsullar hələ geniş tətbiq olunmasa da, gələcəkdə onların inkişafı leyşmanioz vektorlarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi və xəstəliyə qarşı mübarizənin gücləndirilməsi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Açar sözlər: leyşmanioz, Phlebotomus, xəstəlik ocağı, preparatın hazırlanması, identifikasiya