DOI: https://doi.org/10.36719/2706-6185/46/322-325
Fəsli Nəbiyev
Bakı, Azərbaycan
https://orcid.org/0009-0003-5133-3390
faslinabiyev1@gmail.com
Siyasi sistemlərin tipologiyası, müasir yanaşmalar və təsnifat
Xülasə
Siyasi sistemlərin tipologiyası, dövlətlərin idarə edilmə formalarının və siyasi institutların strukturunun elmi əsaslarla təsnif olunmasıdır. Bu yanaşma müxtəlif ölkələrin siyasi təcrübələrini müqayisə etməyə, onların oxşar və fərqli cəhətlərini araşdırmağa imkan yaradır. Klassik siyasi nəzəriyyələrdə Aristotel, Platon və Monteskyö kimi filosofların əsərlərində ilk təsnifat cəhdlərinə rast gəlinir. Lakin müasir dövrdə siyasi sistemlərin tipologiyası daha çox funksional və institusional meyarlara əsaslanır.
Müasir siyasi elmdə siyasi sistemlər əsasən üç əsas kateqoriyaya bölünür: demokratik, avtoritar və totalitar sistemlər. Demokratik sistemlərdə xalqın iradəsi əsas prinsip kimi qəbul olunur, siyasi plüralizm və azad seçkilər mövcuddur. Avtoritar sistemlərdə isə hakimiyyət daha çox mərkəzləşmiş formada həyata keçirilir və siyasi müxalifət məhdudlaşdırılır. Totalitar rejimlər isə fərdi azadlıqların tamamilə boğulduğu, ideoloji nəzarətin hakim olduğu sistemlərdir.
Siyasi sistemlərin təsnifatı zamanı həmçinin idarəetmə forması (parlamentarizm, prezidentlik, yarı-prezidentlik), dövlət quruluşu (federal və unitar) və seçki sistemləri (proporsional, majoritar və qarışıq) kimi meyarlar da nəzərə alınır. Bu meyarlar əsasında ölkələrin siyasi sistemləri daha detallı şəkildə öyrənilir və praktik siyasətdə qərar qəbuletmə prosesinə yön verilir.
Açar sözlər: demokratik rejim, idarəetmə forması, parlamentarizm, prezidentlik sistemi, yarı-prezidentlik, dövlət quruluşu, legitimlik, siyasi transformasiya