https://doi.org/10.36719/2706-6185/43/17-24
Qulu Məhərrəmli
Bakı Dövlət Universiteti
filologiya elmləri doktoru
meherremli@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-8104-8588
Türk dünyası üçün ortaq dil problemi haqqında
Xülasə
XXI əsrin əvvəllərində formalaşmış yeni dünya düzənində “türk” amilinin meydana çıxması yeni siyasi, iqtisadi reallıqlarla yanaşı, rahat ünsiyyət üçün “ortaq dil” problemini də aktuallaşdırmışdır. Hazırda dövriyyədə olan və nəzəri cəhətdən xeyli cazibədar görünən “ortaq türk dili yaratmaq” məsələsinin gündəmi zəbt etməsi məhz buradan qaynaqlanır. Problemin məğzi bundan ibarətdir ki, müxtəlif coğrafiyalarda qərar tutmuş, fərqli dili, dini, siyasi sistemi olan ölkələrdə yaşayan təxminən 180 milyona yaxın türk əsilli insan eyni və vahid ortaq dildə danışaraq asan ünsiyyət qursunlar. Yəni oğuz və qıpçaq türkləri bir-bilərini rahat başa düşsünlər, onlara qardaş salamı yetirən çuvaşlar, qaqauzlar, yakutlar, karaimlər, tatarlar, uyğurlar və başqa türkdillilər də nəinki bu dildə asanlıqla canlı ünsiyyətə girsinlər, hətta eyni əlifba sayəsində eyni cür də yazsınlar. Təbii ki, mövcud mədəni-humanitar şəraitdə bu ideyanın gerçəkləşməsi məmnunluq yaradardı. Amma “bu proses necə olacaq”, “mümkündürmü”, “realdırmı” kimi suallar ortaya xeyli suallar çıxarır. “Bəs bu yeni ortaq dil nə vaxt və necə yaradılacaq”, “ümumiyyətlə, tarixdə eyni kökdən olan xalqların ünsiyyət üçün yeni dil yaradılması təcrübəsi mövcuddurmu” sualları da bu gün çox aktualdır.
Təqdim olunmuş məqalədə bu suallar tarixi-sosial tələbat baxımından araşdırılır, problemin mahiyyəti, tarixçəsi, fərqli yanaşmalar barədə bilgilər verilir. Oxşar soylar arasında ortaq dil məsələsinin necə həll olunması tarixi təcrübə baxımından izah olunur.
Açar sözlər: ana dili, ədəbi dil, leksik lay, linqvistika, müştərək dil, ortaq türkcə